عالم تخیل یا سنت (قسمت اول)

عالم تخیل یا سنت

این مقاله شامل دو بخش است ،که در بخش اول به بررسی ماهیت نگاره ها و رنگ بندی های فرش با نگاهی دیگر و دیدی والاتر می پردازیم .

در این بخش رنگبندی فرش های سنتی از دید روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته و دلائل دیگر تحت نفوذ این دید قرار می گیرند .نگاره ها و نماد های سنتی نیز با بیانی جدید با همان دید مطرح شده در بخش دوم سعی شده تا با طبقه بندی کردن نکات کلیدی در، نوع و نحوه طراحی و رنگ بندی ، بافت و مواد اولیه و ... بر اساس معیار های مورد نظر و ارائه پیشنهاداتی برای به حد اقل رساندن معضلات فرش ،گامی در توسعه و پیشرفت صنعت تجارت فرش برداشته شود .

لغات کلیدی :

سنت ، هنرمند سنتی ، استاد طرح ، عالم خیال ، قنود ،عالم بالا ، زیبا بینی ، ایستا، طبیعت پردازی ، طبقه بندی ، جامعه شناسی، جغرافیا

مقدمه :

فرش جزو زیر انداز هایی است که از گذشته های دور تا به امروز مورد توجه مردم بوده و هست . امروزه آنچه که در این زیر انداز جلب نظر می کند رنگ بندی و طراحی آن است . از آنجا که فرش از هنر های سنتی ایرانیان به شمار می رود و ما مدعی اصالت آن در ایران هستیم پس باید در بالا بردن کیفیت و ارتقاء آن بکوشیم.

باید فرش را از این حالت سکون نجات دهیم که این حاصل نمی شود مگر با نوع آوری و دگرگونی چهارچوبها ، قواعد و قوانین آن . فرش را باید از هنری سنتی و ایستا به هنری پویا با قواعد جدید و قوی تبدیل کنیم، باید از گذشته درس گرفت و آینده را ساخت. همه ما معضلات و مشکلات را می شناسیم، پس باید در رفع ان کوشا باشیم و به بهانه های واهی از زیر ان شانه خالی نکنیم در این مقاله سعی شده تا عناصر فرش رااز دید روانشناسی مورد مطالعه قرار دهیم .

عالم تخیل یا سنت در فرش :

آن هنگام که زنان عشایری نقش های عشق را بر روی قالی می بافند،آن هنگام که اساتید طراح نقوش کاغذرابیرون می کشند، آن هنگام که بافندگان روستایی بر تار و پود ها نقش می زنند ، مگر غیر از این است که در عالم تخیل خودقدم می زنند.

رنگ :

بافنده با غوطه ور شدن در عالم خیال، معقولات خود را به کمک گرفته تا با رهایی نسبی که از اطراف خود ایجاد می کند نقش های دنیای خود را بر روی قالیش پیاده کند. آن هنگام که قاب قالی خود را آبی می کند به اطرافیان خود چنین می گوید: به دنیای من خوش آمدید. این قاب آبی ارتفاعی به اندازه ایمان و عمقی به اندازه ژرفای دریا ها دارد، با نشانی از آرامش کامل که شاد زیستن را به ارمغان می آورد، او با رنگ صداقت و وفا داری به تسکین دردهای خود می پردازد و با دور اندیشی و سعی و تلاش جدی و دقیق و با امید، به آینده ای روشن و پر از شادی چشم می دوزد .

با رنگ قرمز قالی اش اعتماد به نفسش را به رخ همگان می کشد او با این رنگ فداکاری و جنگ با سختیهای زندگی و عشق به خانواده خود را نشان می دهد و با قرار دادن رنگ سیاه در آن قدرت های جادویی را برای حمایت از خود و خانواده اش فرامی خواند .

این بافنده هنرمند با به کار بردن رنگ زرد در درون دنیایش چشم ها را از اندوه آزاد ساخته و قلب ها را به خدا اتصال می دهد او به کمک این رنگ نیرو های درونی را فرا می خواند تا افسردگی ها را زدوده و احساسات انسانی را زیر و رو کند .

این بافنده از صمیم قلب آنچه را که در دنیای تخیل خود می بیند به تصویر رنگ می کشد، این ها همه نمادهایی، مقدس هستند و آنچه که در این میان ارزش و قرب پیدا می کند آن چیزی است که او از دنیای خود به رنگ می کشد و بسیار قابل احترام ، او هرگز از کسی یا چیزی تقلید نکرده و نمی کند و این همان وجه تمایز او از دیگر و دیگران و فرش ایران در بازار های جهان است.

زمانی که شروع به تقلید و دخل و تصرف در دنیای او کردیم این دنیا زیبایی های خود را از ما دور و احساساتش را از ما پنهان کرده و دیگر زیبا به نظر نرسید .

نوشته شده توسط:

اسماعیل احتمالی (کارشناس فرش)

اولین رنگزاهای حیوانی(قسمت سوم )

۲- رنگزای کرمس:

رنگزاهای قرمز با منشاء جانوری از لحاظ تاریخی دارای اهمیّت هستند. در قرون وسطی رنگ قرمزی که از حشرات بدست می آمد دارای همان اهمیّتی بود که ارغوانی امپراطوری در دوران باستان داشت این ماده رنگزا کرمس نام دارد.

این حشرات با زحمت و تلاش فراوان از برگهای درخت بلوطی که از آن تغذیه می کردند جمع آوری می شدند سپس آنها را خشک کرده و به عنوان ماده رنگزا مورد استفاده قرار می دادند.

رنگ قرمز در کیسه تخمدان حشره ماده وجود دارد. رنگزای کرمس در اروپا از زمان یا قبل از امپراطوری روم مورد استفاده قرار می گرفت . کرمس مهمترین رنگزای قرمز جانوری در اروپا و آسیا بود، و هنگامیکه رنگرزی با صدف ارغوانی کاهش یافت کرمس جایگزین صدف ارغوانی در رنگرزی گردید ، ترکیب مهم شیمیایی رنگزای کرمس، کرمزیک اسید که بیش از 75% ماده رنگزای آنرا تشکیل می دهد . دیگر ترکیب مهم شیمیایی، فلاوکرمزیک اسید یا کالائیک اسیدp می باشد

در قرن 16 میلادی قرمز دانه آمریکایی جایگزین کرمس شد ، در ترکیب شیمیایی همه قرمزدانه ها، کارمینیک اسید حضور دارد، اما در گونه های مختلف مقدار آن متفاوت است و ترکیبات دیگری از آنتراکینونها به عنوان اثر انگشت جهت شناسایی گونه قرمز دانه در نمونه های تاریخی وجود دارند. به علت اینکه حشره کرمس مذکر فاقد ماده رنگین است لذا استفاده صنعتی نداشته و جمع آوری نمی گردد در راستای تجارت قرمز دانه از حشره های نر جهت تکثیر و زاد و ولد قرمز دانه های ماده که حامل ماده رنگزا می باشند استفاده می شود .گرچه همه قرمزدانه ها ماده حاوی ماده رنگزا هستند ولی قرمزدانه های باردار دارای بالاترین سطح ماده رنگزا هستند لذا تولیدکنندگان تلاش دارند تا فقط قرمز دانه ها ی باردار را توسعه و کشت دهند. امروزه رنگزای کرمس نایاب است اما این ماده رنگزا در نواحی مدیترانه ای یافت می گردد.

نتیجه گیری:

با توجه به این نکته که اطلاعات مربوط به رنگزاهای طبیعی در دوران باستان توسط پلینی و دیوس کوریدس، ثبت گردیده است می توان دریافت که روشها و تکنیک های رنگرزی طبیعی در قرون و اعصار گذشته در غرب مکتوب گردیده و به آیندگان رسیده است. اما متأسفانه در کشور ما با تجربیات دیرینه در هنر رنگرزی طبیعی تنها این هنر و علم سینه به سینه منتقل شده است و میراث حاصل از رنگرزی طبیعی در ایران ناچیز و مختصر است.

از نکات دیگری که می توان به آن اشاره نمود تبحّر و تجربه ای است که مردمان در دوران باستان در شناخت موادرنگزا و تکنیک های رنگرزی داشته اند.

منابع :

1- اوکتایی ، ناصر ، هنررنگرزی با گیاهان ، چاپ اول ، دفتر مشق خودکفایی ، 1363،

2- قالی ایران ، نیل در جهان عرب ،شماره 37 ، 14-10

3 - S. Ester, B. Ferreira, The natural constituents of historical textile dyes ،Royal souety of chemistry, 2004،329-336

4 – Dean J., wild color- 1999

نوشته شده توسط:

مهندس علی اکبر رحمانی

عضو هیأت علمی گروه هنردانشگاه آزاداسلامی طبس

اولین رنگزاهای حیوانی (قسمت دوم )

رنگزاهای حیوانی در عهد باستان:

1- صدف ارغوانی :

رنگ ارغوانی در عهد باستان عمدتاً از گونه صدف بدست می آید. تکه هایی از لباس ارغوانی که از حفاری های یک آرامگاه یونانی بدست آمده، گواهی بر قدمت این رنگ است. فینیقیّه و پایتخت آن شهر تیر به عنوان مرکزی برای تهیه فام ارغوانی از دو نوع صدف موجود در دریای مدیترانه شناخته شده است هر دو نوع، صدفی مارپیچ با دهانه ای بزرگ داشتند و ماده رنگی از غده ای مجاور حفره تنفسی آنها ترشح می شد. فام حاصل از ثبات و شفافیت خاصی برخوردار بود. اما خیلی گران تمام می شد. فینیقیها که استاد کشتی سازی ، دریانوردی زمان خود بودند تمام سو احلی را که در دسترس داشتن برای یافتن این صدفها جستجو می کردند. هر جا که مقدار زیادی از آن را می یافتند در آنجا مرکز تجارت و رنگرزی برپا می کردند چون بازار رنگ ارغوانی داغ بود، اغلب ا عسل و نوعی گل سنگ که برروی صخره های نزدیک دریا میرویید، برای رقیق کردن آن استفاده می شد. اگر چه این صدفها در سواحل دریای مدیترانه وجود دارند اما در اقیانوس هند و سواحل آمریکای جنوبی نیز یافت می شود.

یک روش استخراج رنگزای ارغوانی به شرح ذیل توسط پلینی تاریخ نگار رومی بیان شده است که بدین شرح است . ابتدا غده داخل صدف را بیرون آورده و آنرا به مدت چندین روز در یک محلول نمک غلیظ قرار می دهند. کلاف نخ دندانه داده نشده را به مدت چند ساعت در دفعات مختلف در محلول این رنگزا قرار می دهند. هنگامی که نخ در معرض نور قرار می گیرد رنگ آن ظاهر می شود. امروزه استفاده از صدف ارغوانی به عنوان رنگزا هنوز در نواحی ساحلی اوکساکا در مکزیک پا بر جا باقیمانده است . در زمانهای مشخصی از سال صخره ها ی سواحل دریا با این جانوران نرم تن پوشیده میشوند که این صدفها یک به یک جمع آوری شده و به آرامی فشرده می شوند تا محلول رنگزا تهیه گردد. این محلول ابتدا بی رنگ است اما فام ارغوانی هنگامیکه الیاف در معرض نور قرار می گیرند ظاهر می گردد.

سپس صدفها دوباره به صخره ها برگردانده می شوند تا دوباره غده رنگی بسازند. گفته می شود هزاران صدف مورد نیاز است تا یک کلاف نخ با این صدفها رنگرزی گردد لذا این رنگزا بسیار گران و دارای ارزش بوده است.

سابقه تاریخی تثبیت رنگ ارغوانی به عنوان نشانه تشخّص حداقل به هزاره دوم قبل از میلاد باز می گردد استفاده از این رنگ به عنوان نشانه موقعیت اجتماعی اشخاص تا پایان دوره امپراطوری بیزانس دوام آورد اما در تمام دوره امپراطوری رم باستان این رنگ رایج بود.آنگاه بدلیل رابطه اش با امپراطور به رنگ ((امپراطوری » یا « سلطنتی » معروف شد. بیشتر امپراطوران روم شخصاً برای تولید رنگ ارغوانی قانون وضع کرده بودند.کوشش هایی همچون مجازات مرگ برای استفاده یا فروش رنگ ارغوانی انجام می گرفت.

رنگ ارغوانی صدفی بهای بسیار گزافی داشت زیرا برای تولید مقدار کمی از این رنگ به تعداد بیشماری صدف نیاز بود به طوری که از محتویات 12000 صدف فقط حدود 5/1 ماده رنگزا بدست می آید. مطلوبیت این رنگزا برای مردم احتمالاً بیش از هر چیز به خاطر تشخّص آن بوده است.تشخّصی که بیشتر به علت بهای گزاف این ماده بود.

ویترویس در قرن اول پیش از میلاد این نظریه را ارائه داد که رنگ حاصل از صدفهای آبهای سرد ته رنگ آبی دارند در حالیکه رنگ حاصل از صدفهای آب گرم ته رنگ بنفش یا قرمز دارند.فام ارغوانی حاصله از صدفها از لحاظ ساختار شیمیایی از مشخصات ایندیگوتین هستند. ترکیبات موجود در صدف ارغوانی دی برمو ایندیگوتین و مقدار کمی دی برمو ایندیروبین می باشند.

اولین رنگزاهای حیوانی (قسمت اول )

اولین رنگزاهای حیوانی

در این مقاله ابتدا طبقه بندی رنگزا های طبیعی بر مبنای روش کاربرد شان بیان گردیده است . سپس اولین رنگزا های طبیعی مورد استفاده با منشاء حیوانی بررسی گردیده اند دو رنگزای حیوانی که دارای اهمیت تاریخی می باشند ، صدف ارغوانی و رنگزای کرمس هستند. در این مقاله ، دو رنگزای فوق معرفی و بررسی گردیده اند.

کلمات کلیدی :

رنگزا ، صدف ارغوانی ، کرمس

مقدمه :

رنگرزی با مواد طبیعی هنری است که از قرون و اعصار گذشته به یاد گار مانده است حتی می توان گفت که هنری از دوران ماقبل تاریخ است. بخش بزرگی از اطلاعات مربوط به رنگزاهای طبیعی مورد استفاده در دوران باستان از آثار دو نفر که در قرن اول میلادی زندگی می کردند، بدست آمده است. یکی از این افراد، دیوس کوریدس، فیزیکدان یونانی و دیگری پلینی، طبیعی دان رومی است. رنگزاهای طبیعی مورد استفاده در دوران باستان را می توان بر مبنای منشاء به دو دسته

رنگزاهای حیوانی و رنگزاهای گیاهی تقسیم بندی نمود.

دیوس کوریدس رنگزاهای گیاهی، دوران باستان را

بدین ترتیب شرح می دهد. روناس برای فام قرمز، زعفران و اسپرک برای فام زرد و سرانجام وسمه برای فام آبی مورد استفاده قرار می گرفت. رنگزاهای حیوانی مورد استفاده در عهد باستان صدف ارغوانی و رنگزای کرمس می باشند. در این مقاله به بررسی رنگزاها ی حیوانی مورد استفاده در دوران باستان پرداخته می شود.

طبقه بندی رنگزاهای طبیعی بر مبنای روش کاربرد:

۱- رنگزاهای سابستنتیو (تانن دار)

این رنگزاها ساده ترین نوع رنگزاها از لحاظ کاربرد هستند ، زیرا این رنگزاها بدون استفاده از مواد کمکی جذب الیاف شده و بر روی الیاف تثبیت می شوند. رنگزاهای فوق اغلب دارای مقدار زیادی تانن می باشند مانند: پوست گردو، پوست انار، سماق و غیره. این رنگزاها شاید اولین نوع از رنگزاهای طبیعی بودند که مورد استفاده قرار گرفتند، زیرا این مواد در تهیه چرم از پوست خام و گندزدایی پوست خام بکار می رفتند، و از طرفی گیاهان رنگزاهای فوق در دسترس انسان قرار داشتند.

2- رنگزاهای دندانه ای:

رنگزاهای این گروه را  adjective یا  fugitive  می نامند. که به دلیل عدم تمایل یا تمایل کم این رنگزاها به الیاف می باشند. لذا جهت جذب وتثبیت روی الیاف نیاز به دندانه دارند. اکثر رنگزاهای طبیعی در این گروه جای دارند. رنگزای حیوانی کرمس نیز در این گروه جای دارد.

  3- رنگزای خمی:

   این رنگزاها جهت جذب به الیاف به استفاده از      دندانه نیاز ندارند اما روش کاربرد این رنگزاها با سایر رنگزاهای طبیعی کاملاً متفاوت است، ماده رنگزا در این رنگزاهای طبیعی بطور مستقیم درآب محلول نمی باشد .

لذا فقط با جوشاندن در آب، نمی توان رنگزای آن را استخراج نمود. رنگزاهای خمی با استفاده از موادی نظیر سود و هیدرو سولفیت سدیم، در آب محلول می شوند. هنگامی که الیاف از داخل حمام احیاء شده خارج می شوند، بی رنگ هستند اما هنگامی که در معرض هوا قرار می گیرند، رنگ موجود روی آنها ظاهر می شود مانند نیل یا وسمه. رنگزای صدف ارغوانی نیز جزو این گروه از رنگزاها است و در معرض نور، رنگ ارغوانی روی الیاف ظاهر  می شود.

نوشته شده توسط

مهندس علی اکبر رحمانی

شنیدنیها

      بزرگترین موزه فرش کشور

بزرگترین موزه فرش کشور در تبریز به بهره برداری می رسد.رئیس اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی با اعلام این خبر گفت: این موزه با زیربنای ده هزار مترمربع در جنب مسجد کبود و مجتمع تجاری ابریشم تبریز ایجاد خواهد شد.

رضا عبادی ، اعتبار پیش بینی شده برای تکمیل و بهره برداری از آن را که از محل اعتبارات ملی تامین خواهد شد، 80 میلیارد ریال اعلام کرد و افزود: این طرح مستقیما از سوی میراث فرهنگی کشور نظارت شده و مراحل تکمیلی خود را طی خواهد کرد.

به گفته وی ، همچنین نصب پلانتاریوم در محوطه موزه نجوم شهرستان مراغه در این استان نیز در نیمه اول امسال به ارزش 12 میلیارد ریال به پیمانکار واگذار خواهد شد. به گزارش ایرنا، علاوه براین عملیات اجرایی 16 محوطه سیاحتی و گردشگری با همکاری بخش خصوصی اردیبهشت امسال آغاز شده است و انتظارمی رود همه آنها تا پایان سال جاری به بهره برداری برسند.

   اعتقاد بربرها درمورد نقوش

قبایل شمال آفریقا (بربر ها) اعتقاد دارند که

خواص اسرار آمیز و مصون دارنده‌ منسوجات‌شان مهم‌تر از مصارف گوناگون و کیفیت‌های تزیینی آن است . این قبایل از بقایای نادر فرهنگ‌های جان‌دار گرا هستند که در آفریقا باقی مانده‌اند ، دنیای بربر ها ، عالمی که خورشید ، ماه ، ستاره ، گیاهان و حیوانات برآن حکم فر ماست را ، جزیی از زبان هنری خویش گرفته‌اند . 

این نقش و نگاره‌ها دارای سه نوع کارآیی‌اند :

- باورهای خانوادگی و قبیله‌ای.

- طلسم‌هایی برای دفع چشم زخم و بخت‌گشایی .

- آگاهی‌های زیبا شناختی بافنده .

یکی از رایجترین نقش‌ها برای دفع چشم زخم ترنج قرمز رنگ مرکز دست باف است که معمولاً بر خرقه و یا عبا نیز بافته می‌شود ، با خطوطی به رنگ سرمه‌ای ، که تمرکز نیرو را در طلسم نشان می‌دهد . در تمام مراحل بافندگی ، از ریسندگی تا پرداخت‌های نهایی، آگاهی نسبت به دنیای ارواح حکم فر ماست و نقش‌هایی برای دفع شیاطین بر ابزار آلاتی چون شانه‌ها و دوک‌های نخ ریسی حکاکی می‌شود . بربر ها معتقدند دست بافتی که صحیح بافته شود می‌تواند بافنده ، خانواده‌اش و حتی خود دست بافت را در مقابل عوامل گوناگون مصون دارد .